Hidrolik presler, endüstriyel üretimde yaygın olarak kullanılan yüksek güç ve hassasiyete sahip makine ekipmanlarıdır. Bu rapor, hidrolik pres kazalarının teknik ve hukuki boyutlarını, makine mühendisliği perspektifinden incelemektedir. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, Makine Emniyeti Yönetmeliği (2006/42/AT) ve ilgili standartlar çerçevesinde değerlendirmeler yapılmıştır.

Hidrolik Preslerin Teknik Yapısı

Hidrolik presler, Pascal prensibi temelinde çalışan kompleks makinelerdir. Ana bileşenleri; hidrolik güç ünitesi, silindir-piston grubu, kontrol valfleri, basınç hatları, kalıp bağlama sistemleri ve kumanda ünitesinden oluşur. Sistem, kapalı devre içinde yüksek basınçlı hidrolik yağın kontrollü hareketi ile çalışır.

Hidrolik güç ünitesi, elektrik motoru tahrikli pompa grubu, yağ tankı, basınç kontrol valfleri ve filtrasyon sistemlerinden oluşur. Sistem basıncı, presin kapasitesine göre genellikle 150-400 bar arasında değişmektedir. Çalışma basıncı, emniyet valfleri ile kontrol altında tutulur.

Silindir-piston grubu, presin ana çalışma elemanıdır. Silindir içindeki basınçlı yağ, pistonu hareket ettirerek gerekli presleme kuvvetini oluşturur. Piston kursu ve hızı, işlem parametrelerine göre hassas şekilde ayarlanabilir özellikte olmalıdır.

Güvenlik Sistemleri ve Teknik Gereklilikler

Hidrolik preslerde güvenlik sistemleri TS EN ISO 16092-1 standardında detaylı olarak tanımlanmıştır. Temel güvenlik bileşenleri şunlardır:

Çift El Kumanda Sistemi: Operatörün her iki elini de güvenli bölgede tutmasını sağlayan, EN 574 standardına uygun senkronize çalışan kumanda sistemidir. Sistemin tepki süresi 500 milisaniyeden az olmalıdır.

Işık Bariyerleri: Tehlikeli bölgeye erişimi engelleyen optoelektronik koruma sistemidir. Algılama mesafesi ve tepki süresi, presin durma mesafesine göre hesaplanmalıdır.

Mekanik Koruyucular: Sabit ve hareketli koruyucular, operatörün tehlikeli bölgeye erişimini fiziksel olarak engeller. Koruyucuların mukavemeti ve kilitleme sistemleri standartlara uygun olmalıdır.

Acil Durdurma Sistemi: EN ISO 13850 standardına uygun, kolay erişilebilir konumda ve kırmızı renkte mantar butonlu durdurma sistemidir. Sistem aktive edildiğinde, pres güvenli konumda durmalıdır.

Basınç Kontrol ve Emniyet Sistemleri

Hidrolik sistemin basınç kontrolü için çoklu emniyet sistemi bulunmalıdır:
– Ana basınç emniyet valfi
– Pilot kontrollü yük tutma valfleri
– Basınç sensörleri ve göstergeleri
– Akış kontrol valfleri
– Yön kontrol valfleri

Bu sistemler, aşırı basınç durumunda devreye girerek sistemi korur ve güvenli duruma geçirir.

Teknik Risk Değerlendirmesi

Hidrolik preslerde risk değerlendirmesi yapılırken aşağıdaki faktörler analiz edilmelidir:

Mekanik Riskler:
– Ezilme ve sıkışma riskleri
– Parça fırlaması riski
– Kalıp değişimi riskleri
– Malzeme yükleme/boşaltma riskleri

Hidrolik Sistem Riskleri:
– Basınç kayıpları
– Hortum patlaması
– Yağ sızıntıları
– Valf arızaları

Elektriksel Riskler:
– Elektrik çarpması
– Kontrol sistemi arızaları
– Sensör hataları
– EMC problemleri

Periyodik Kontrol ve Bakım Gereklilikleri

İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği uyarınca, hidrolik preslerin periyodik kontrolleri yılda en az bir kez yapılmalıdır. Kontroller, makine mühendisleri tarafından gerçekleştirilmeli ve raporlanmalıdır.

Günlük Kontroller:
– Güvenlik sistemlerinin fonksiyon testi
– Hidrolik yağ seviyesi kontrolü
– Basınç göstergeleri kontrolü
– Sızıntı kontrolü

Haftalık Kontroller:
– Hortum ve bağlantı elemanları kontrolü
– Valf fonksiyon testleri
– Filtre kontrolü
– Yağ sıcaklığı kontrolü

Aylık Kontroller:
– Elektrik sistemleri kontrolü
– Sensör kalibrasyonları
– Mekanik bağlantı kontrolü
– Yağ analizi

Kaza İnceleme ve Kusur Tespiti

Hidrolik pres kazalarında teknik inceleme yapılırken sistematik bir yaklaşım izlenmelidir:

Olay Öncesi Durum Analizi:
– Bakım kayıtları incelemesi
– Risk değerlendirme raporları
– Operatör eğitim kayıtları
– Periyodik kontrol raporları

Kaza Anı Teknik Analiz:
– Güvenlik sistemlerinin durumu
– Çalışma parametreleri
– Hidrolik sistem verileri
– Kumanda sistemi kayıtları

Kusur Oranı Belirleme Kriterleri:
– İşveren sorumluluğu kapsamında teknik eksiklikler
– Operatör hataları
– Bakım eksiklikleri
– İmalat hataları

Hukuki Sorumluluk ve Yargı Kararları

Yargıtay’ın emsal kararlarında, hidrolik pres kazalarında sorumluluk dağılımı genellikle şu şekilde belirlenmektedir:

İşveren Sorumluluğu:
– Güvenlik sistemlerinin eksikliği
– Periyodik kontrol yaptırmama
– Operatör eğitimi eksikliği
– Risk değerlendirme eksikliği

Operatör Sorumluluğu:
– Güvenlik sistemlerini devre dışı bırakma
– Talimatlara uymama
– Kişisel koruyucu donanım kullanmama
– Yetkisiz müdahale

İmalatçı Sorumluluğu:
– Tasarım hataları
– Güvenlik sistemleri eksikliği
– CE işareti ve dokümantasyon eksikliği
– Standartlara uygunsuzluk

Teknik Öneriler ve Alınması Gereken Önlemler

Hidrolik pres kazalarının önlenmesi için aşağıdaki teknik önlemler alınmalıdır:

Güvenlik Sistemleri Modernizasyonu:
– PLC kontrollü güvenlik sistemleri
– İleri sensör teknolojileri
– Uzaktan izleme sistemleri
– Veri kayıt sistemleri

Eğitim ve Dokümantasyon:
– Operatör eğitim programları
– Bakım prosedürleri
– Risk değerlendirme metodolojisi
– Acil durum talimatları

Bakım ve Kontrol Sistemi:
– Periyodik bakım planları
– Kontrol listeleri
– Kalibrasyon programları
– Yedek parça yönetimi

ÖRNEK VAKA ANALİZLERİ

Vaka 1: Metal Şekillendirme Presinde Meydana Gelen Kaza

Olay Tanımı:
2023 yılında bir metal işleme fabrikasında, 400 ton kapasiteli hidrolik preste sac şekillendirme işlemi sırasında operatörün sol eli kalıp arasında sıkışmıştır. İncelemede çift el kumanda sisteminin köprülendiği ve ışık bariyerlerinin devre dışı bırakıldığı tespit edilmiştir.

Teknik Bulgular:
– Presin çift el kumanda sistemi, elektrik panosu içinden yapılan müdahale ile bypass edilmiş
– Işık bariyerleri kirlilik nedeniyle düzgün çalışmıyor ve bakım kaydı bulunmuyor
– Son periyodik kontrol tarihi 14 ay önce (yasal süre aşımı)
– Operatörün iş güvenliği eğitim kaydı mevcut değil
– Risk değerlendirme raporunda pres için özel değerlendirme yapılmamış

Kusur Dağılımı:
– İşveren: %70 (Temel güvenlik önlemlerinin alınmaması)
– Bakım Sorumlusu: %20 (Güvenlik sistemlerine müdahale)
– Operatör: %10 (Güvensiz çalışma)

Vaka 2: Hidrolik Hortum Patlaması Kazası

Olay Tanımı:
Otomotiv yan sanayi tesisinde 250 ton kapasiteli hidrolik preste çalışma sırasında yüksek basınç hortumu patlamış, sıcak hidrolik yağ operatörün yüz ve göğüs bölgesinde yanıklara sebep olmuştur.

Teknik Bulgular:
– Patlayan hortumun üretim tarihi 6 yıl öncesine ait
– Hortum üzerinde aşınma ve yıpranma izleri mevcut
– Basınç göstergesi kalibrasyonu yapılmamış
– Hortum koruma muhafazası bulunmuyor
– Bakım kayıtlarında hortum kontrolü yapılmamış

Kusur Dağılımı:
– İşveren: %60 (Bakım eksikliği ve koruyucu tedbir alınmaması)
– Bakım Firması: %30 (Periyodik kontrol eksikliği)
– Operatör: %10 (Koruyucu ekipman kullanım eksikliği)

Vaka 3: Kalıp Değişimi Sırasında Yaşanan Kaza

Olay Tanımı:
Kalıp değişimi sırasında hidrolik sistemdeki basınç tamamen tahliye edilmeden yapılan müdahale sonucu, kalıp aniden hareket etmiş ve teknisyenin eli sıkışmıştır.

Teknik Bulgular:
– Basınç tahliye prosedürü yazılı olarak mevcut değil
– Kalıp değişim talimatı bulunmuyor
– Mekanik emniyet takozları kullanılmamış
– Kilitleme-Etiketleme prosedürü uygulanmamış
– Bakım personelinin özel eğitim sertifikası yok

Kusur Dağılımı:
– İşveren: %50 (Prosedür eksikliği ve eğitim yetersizliği)
– Bakım Sorumlusu: %40 (Güvenlik prosedürlerine uymama)
– Teknik Personel: %10 (Dikkatsiz çalışma)

Her üç vakada da ortak teknik eksiklikler:
1. Yazılı prosedür ve talimatların yetersizliği
2. Periyodik kontrol ve bakım eksiklikleri
3. Personel eğitimlerinin yetersizliği
4. Risk değerlendirme çalışmalarının eksikliği
5. Güvenlik sistemlerine yapılan müdahaleler

Alınması Gereken Dersler:
1. Güvenlik sistemlerine yapılan müdahaleler kesinlikle önlenmeli
2. Periyodik kontroller aksatılmamalı
3. Yazılı prosedürler oluşturulmalı ve uygulanmalı
4. Çalışan eğitimleri düzenli yapılmalı
5. Risk değerlendirmeleri detaylı hazırlanmalı
6. Bakım kayıtları düzenli tutulmalı
7. Kişisel koruyucu donanımların kullanımı sağlanmalı

Bu üç örnek vaka, hidrolik pres kazalarında en sık karşılaşılan senaryo ve kusur dağılımlarını göstermektedir. Her vakada teknik eksikliklerin yanı sıra yönetimsel ve organizasyonel faktörlerin de etkili olduğu görülmektedir.

İncelenen vakalarda, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve ilgili yönetmeliklerde belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmemesi, kazaların temel sebeplerini oluşturmaktadır.

Sonuç

Hidrolik pres kazalarının önlenmesinde teknik ve idari önlemlerin bir arada uygulanması kritik öneme sahiptir. Güvenlik sistemlerinin etkin çalışması, düzenli bakım ve kontrollerin yapılması, operatör eğitimlerinin sürdürülmesi temel gerekliliklerdir.

Bilirkişi incelemelerinde, bu raporda belirtilen teknik kriterler ve metodoloji referans alınmalıdır. Her vaka özelinde presin teknik özellikleri, kullanım amacı ve çalışma koşulları dikkate alınarak detaylı analiz yapılmalıdır.

Yasal mevzuat ve teknik standartların sürekli güncellenmesi, sektördeki teknolojik gelişmelerin takip edilmesi ve iş güvenliği kültürünün geliştirilmesi, hidrolik pres kazalarının önlenmesinde temel faktörlerdir.

Aklınıza takılan konular ile ilgili iletişim numaralarından mail adresinden bize ulaşarak bilgi alabilirsiniz.

Mühendislik alanlarında uzman ekibimizle danışmanlık, raporlama hizmeti verilmektedir.