Türk hukuk sisteminde iş makinesi kazalarının teknik değerlendirmesi, özellikle makine mühendisliği perspektifinden yapılacak incelemeler ve tespitler bakımından büyük önem arz etmektedir. İş kazalarının önlenmesi ve meydana gelen kazaların adli süreçlerinde doğru tespitlerin yapılabilmesi için kapsamlı teknik analizler gerekmektedir. Bu bağlamda, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu başta olmak üzere, ulusal mevzuatımızda yer alan düzenlemeler çerçevesinde değerlendirmeler yapılmalıdır.

İş makinesi kazalarının teknik incelemesinde, 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu’nda tanımlanan ve paletli veya madeni tekerlekli tüm iş makineleri değerlendirme kapsamına girmektedir. Makine Emniyeti Yönetmeliği (2006/42/AT) ve İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği, bu alandaki temel yasal düzenlemeleri oluşturmaktadır. Ayrıca, Avrupa Birliği direktifleri ve uluslararası standartlar da göz önünde bulundurulmalıdır.

TEKNİK İNCELEME VE DEĞERLENDİRME ESASLARI

İş makinesi kazalarının teknik incelemesinde öncelikle makinenin türü ve özelliklerine göre bir değerlendirme yapılması gerekmektedir. Ekskavatörler, yükleyiciler, greyderler, dozerler, forkliftler ve vinçler gibi farklı kategorilerdeki iş makinelerinin her biri için spesifik teknik parametreler ve güvenlik gereksinimleri bulunmaktadır. Bu kapsamda, TS EN 474 serisi standartlar başta olmak üzere, ilgili ulusal ve uluslararası standartlar referans alınmalıdır.

Ekskavatörler özelinde yapılacak değerlendirmelerde, makinenin hidrolik sistem özellikleri, stabilite hesaplamaları ve çalışma limitleri detaylı şekilde incelenmelidir. Paletli ve lastik tekerlekli ekskavatörlerin farklı zemin koşullarındaki davranışları, devrilme riskleri ve güvenlik sistemlerinin etkinliği analiz edilmelidir. Özellikle ROPS (Devrilme Koruma Yapısı) ve FOPS (Düşen Nesnelerden Koruma Yapısı) sistemlerinin uygunluğu kontrol edilmelidir.

Yükleyiciler için kova kapasitesi, yük limitleri ve manevra kabiliyeti gibi teknik özellikler değerlendirilirken, operatörün görüş açısı ve fren sistemlerinin etkinliği de incelenmelidir. Lastik tekerlekli yükleyicilerde, özellikle eğimli arazilerde çalışma koşulları ve stabilite faktörleri kritik öneme sahiptir.

1.1.Türk hukuk sisteminde iş makinesi kazalarının teknik değerlendirme kriterlerini, standartlarını ve metodolojisini detaylı şekilde ele almaktadır.

1.2. Yasal Dayanak

• 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
• 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu
• İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği
• Makine Emniyeti Yönetmeliği (2006/42/AT)
• İş Ekipmanlarının Periyodik Kontrollerinde Uygulanacak Esaslar

1.3. İlgili Standartlar

• TS EN ISO 12100: Makinalarda Güvenlik
• TS EN 474 Serisi: İş Makinaları Güvenlik Standartları
• TS EN 13306: Bakım Terminolojisi
• ISO 31000: Risk Yönetimi Standartları
• TS EN 16228: Delgi ve Temel Ekipmanları

2. İŞ MAKİNELERİ SINIFLANDIRMASI VE TEKNİK ÖZELLİKLER

2.1. Ekskavatörler

• Paletli ve Lastik Tekerlekli Ekskavatörler
• Hidrolik Sistem Özellikleri
• Stabilite Hesaplamaları
• Çalışma Limitleri
• Güvenlik Sistemleri

2.2. Yükleyiciler (Loader)

• Lastik Tekerlekli Yükleyiciler
• Kova Kapasitesi ve Yük Limitleri
• Manevra Kabiliyeti
• Görüş Açıları
• Fren Sistemleri

2.3. Forkliftler

• Elektrikli Forkliftler
• Dizel Forkliftler
• LPG’li Forkliftler
• Yük Taşıma Kapasiteleri
• Denge Hesaplamaları

2.4. Greyderler

• Bıçak Sistemleri
• Hidrolik Kontroller
• Manevra Özellikleri
• Stabilite Faktörleri

3. GÜVENLİK SİSTEMLERİ VE TEKNİK KONTROLLER

3.1. Genel Güvenlik Gereksinimleri
Modern iş makinelerinde bulunması gereken temel güvenlik sistemleri:
– ROPS (Devrilme Koruma Yapısı)
– FOPS (Düşen Nesnelerden Koruma Yapısı)
– Acil Durdurma Sistemleri
– Geri Görüş Kameraları
– Sesli ve Işıklı Uyarı Sistemleri
– Otomatik Park Freni Sistemleri
– Aşırı Yük Uyarı Sistemleri

3.2. Periyodik Kontrol Gereklilikleri
İş Ekipmanlarının Periyodik Kontrollerinde Uygulanacak Esaslar doğrultusunda:

3.2.1. Günlük Kontroller
– Hidrolik sistem sıvı seviyeleri
– Yakıt sistemi kontrolleri
– Lastik durumu ve basınçları
– Aydınlatma sistemleri
– İkaz sistemleri çalışma kontrolü

3.2.2. Haftalık Kontroller
– Fren sistemi testleri
– Hidrolik hortum ve bağlantıları
– Yağlama noktaları
– Elektrik sistemi kontrolleri
– Yapısal bileşenlerin gözle muayenesi

3.2.3. Aylık Kontroller
– Motor performans testleri
– Şanzıman sistemi kontrolleri
– Diferansiyel kontrolleri
– Güvenlik ekipmanları testleri
– Kabin bütünlük kontrolleri

4. RİSK DEĞERLENDİRME METODOLOJİSİ

4.1. Risk Analiz Yöntemleri
– Fine-Kinney Metodu
– FMEA (Hata Türleri ve Etkileri Analizi)
– FTA (Hata Ağacı Analizi)
– HAZOP (Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi)
– Bow-Tie Analizi

4.2. Risk Kategorileri
4.2.1. Mekanik Riskler
– Devrilme riskleri
– Çarpışma riskleri
– Sıkışma riskleri
– Ezilme riskleri
– Düşen nesnelerden kaynaklı riskler

4.2.2. Hidrolik Sistem Riskleri
– Basınç kayıpları
– Hortum patlamaları
– Sıvı sızıntıları
– Kontrol kaybı

4.2.3. Operasyonel Riskler
– Operatör hataları
– İletişim eksiklikleri
– Görüş açısı kısıtlamaları
– Zemin koşulları

5. KAZA ANALİZ METODOLOJİSİ

5.1. Olay Öncesi Değerlendirme
5.1.1. Dokümantasyon İncelemesi
– Bakım kayıtları
– Operatör yetkinlik belgeleri
– Risk değerlendirme raporları
– Çalışma talimatları
– İş izin sistemleri

5.1.2. Saha Koşulları Analizi
– Zemin yapısı ve mukavemeti
– Çalışma alanı düzeni
– İş organizasyonu
– Meteorolojik koşullar

5.2. Kaza Anı Teknik Analiz
5.2.1. Fiziksel Parametreler
– Hız ve ivme hesaplamaları
– Yük dağılımı analizi
– Stabilite hesaplamaları
– Frenleme mesafesi ölçümleri

OPERATÖR YETKİNLİĞİ VE EĞİTİM GEREKSİNİMLERİ

İş makinesi kazalarının önemli bir bölümü operatör hatalarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, operatörlerin mesleki yeterlilikleri ve eğitim durumları detaylı şekilde incelenmelidir. Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından verilen operatör belgeleri, G sınıfı sürücü belgesi ve iş makinesi kullanma yetki belgesi gibi yasal gerekliliklerin kontrolü yapılmalıdır.

Operatörlerin aldıkları teorik ve pratik eğitimlerin içeriği, periyodik yenileme eğitimlerinin takibi ve spesifik iş makinesi kategorisine yönelik uzmanlık eğitimleri değerlendirilmelidir. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği kapsamında, operatörlerin düzenli eğitim kayıtları ve yetkinlik değerlendirmeleri incelenmelidir.

PERİYODİK KONTROL VE BAKIM SÜREÇLERİ

İş makinelerinin periyodik kontrol ve bakım süreçleri, kazaların önlenmesinde kritik rol oynamaktadır. TS EN 13306 standardı kapsamında bakım terminolojisi ve metodolojisi belirlenmeli, periyodik bakım planları ve uygulama kayıtları detaylı şekilde incelenmelidir.

Günlük kontroller kapsamında hidrolik sistem sıvı seviyeleri, yakıt sistemi, lastik durumu, aydınlatma ve ikaz sistemlerinin kontrolü yapılmalıdır. Haftalık kontrollerde fren sistemi testleri, hidrolik hortum ve bağlantıları, yağlama noktaları ve elektrik sistemi kontrolleri gerçekleştirilmelidir. Aylık periyodik kontrollerde ise motor performans testleri, şanzıman sistemi, diferansiyel ve güvenlik ekipmanları detaylı şekilde incelenmelidir.

RİSK DEĞERLENDİRME VE KAZA ANALİZ METODOLOJİSİ

İş makinesi kazalarının risk değerlendirmesinde sistematik bir yaklaşım benimsenmeli ve uluslararası kabul görmüş metodolojiler kullanılmalıdır. Fine-Kinney metodu, FMEA (Hata Türleri ve Etkileri Analizi), FTA (Hata Ağacı Analizi) gibi risk değerlendirme teknikleri uygulanmalıdır.

Mekanik riskler kapsamında devrilme, çarpışma, sıkışma ve ezilme riskleri değerlendirilirken, hidrolik sistem riskleri açısından basınç kayıpları, hortum patlamaları ve sıvı sızıntıları analiz edilmelidir. Operasyonel riskler kategorisinde ise operatör hataları, iletişim eksiklikleri ve çevresel faktörler incelenmelidir.

KAZA SONRASI TEKNİK İNCELEME PROSEDÜRÜ

Kaza sonrası yapılacak teknik incelemede öncelikle olay yeri tespiti ve delillerin korunması sağlanmalıdır. İş makinesinin kaza anındaki pozisyonu, hareket yönü, hız ve yük durumu gibi parametreler belirlenmeli, çevresel faktörler ve zemin koşulları değerlendirilmelidir.

Teknik inceleme kapsamında makine üzerindeki hasarlar, güvenlik sistemlerinin durumu ve varsa arıza kayıtları incelenmelidir. Kaza öncesi bakım kayıtları, operatör yetkinlik belgeleri ve risk değerlendirme raporları analiz edilmelidir. Görgü tanıklarının ifadeleri teknik verilerle karşılaştırılmalı ve tutarlılık kontrolü yapılmalıdır.

ÖRNEK YARGITAY KARARLARI VE HUKUKİ DEĞERLENDİRME

Yargıtay’ın iş makinesi kazalarına ilişkin emsal kararları incelendiğinde, teknik bilirkişi raporlarının hukuki süreçteki önemi açıkça görülmektedir. Örneğin, Yargıtay 21. Hukuk Dairesi’nin 2019/5623 E., 2020/1256 K. sayılı kararında, iş makinesi operatörünün eğitim eksikliği ve işverenin gerekli güvenlik önlemlerini almaması nedeniyle meydana gelen kazada kusur oranları değerlendirilmiştir.

ULUSLARARASI STANDARTLAR VE AB UYUM SÜRECİ

Avrupa Birliği’nin 2006/42/EC Makine Direktifi ve ilgili harmonize standartlar, iş makinelerinin güvenlik gereksinimleri konusunda temel referans kaynaklarıdır. Türk mevzuatının AB düzenlemeleriyle uyumlaştırılması kapsamında, iş makinesi kazalarının teknik değerlendirmesinde bu standartlar dikkate alınmalıdır.

TS EN ISO 12100 standardı kapsamında risk değerlendirme metodolojisi ve güvenlik prensipleri belirlenirken, TS EN 474 serisi standartlar iş makinelerine özgü teknik gereksinimleri tanımlamaktadır. Bu standartların uygulanması ve denetlenmesi, kaza önleme çalışmalarında kritik öneme sahiptir.

SONUÇ

İş makinesi kazalarının teknik değerlendirmesinde, makine mühendisliği perspektifinden yapılacak sistematik analizler büyük önem taşımaktadır. Kazaların önlenmesi için proaktif yaklaşımla risk değerlendirmesi yapılmalı, periyodik kontroller ve bakım süreçleri aksatılmamalıdır.

Operatör yetkinliklerinin sürekli geliştirilmesi, güncel teknolojik gelişmelerin takip edilmesi ve güvenlik sistemlerinin modernizasyonu sağlanmalıdır. İş sağlığı ve güvenliği kültürünün yerleşmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarına önem verilmelidir.

Teknik bilirkişi raporlarının hazırlanmasında, bu raporda belirtilen kriterler ve metodoloji referans alınarak, objektif ve bilimsel temelli değerlendirmeler yapılmalıdır. Her spesifik vaka için ilgili iş makinesinin özellikleri ve çalışma koşulları dikkate alınarak detaylı analiz gerçekleştirilmelidir.

Aklınıza takılan konular ile ilgili iletişim numaralarından mail adresinden bize ulaşarak bilgi alabilirsiniz.

Mühendislik alanlarında uzman ekibimizle danışmanlık, raporlama hizmeti verilmektedir.